Vitamins và 10 vai trò quan trọng

Vitamin là những hợp chất hữu cơ cần thiết cho sự sống, nhưng cơ thể con người không thể tự tổng hợp đủ lượng cần thiết, do đó chúng phải được cung cấp từ chế độ ăn uống. Vitamin đóng vai trò quan trọng trong nhiều quá trình sinh lý của cơ thể, như trao đổi chất, hệ miễn dịch, và phát triển tế bào.

Vitamin là một chất quan trọng đối với cơ thể nhưng không có nghĩa là bổ sung vitamin càng nhiều càng tốt. Tình trạng thừa hay thiếu vitamin đều gây nên những bệnh lý của cơ thể ảnh hưởng đến sức khỏe. Cùng Tâm Việt Trà tìm hiểu nguyên nhân dẫn đến thiếu và thừa Vitamin trong cơ thể cũng như những vai trò quan trọng của Vitamin nhé

Xem thêm: 5 Lý do khiến nấm đông trùng là loại thảo mộc quý

Nguyên nhân thiếu vitamin

Thiếu vitamin có thể do nhiều nguyên nhân khác nhau, từ chế độ ăn uống không đầy đủ cho đến các yếu tố sức khỏe hoặc môi trường. Dưới đây là các nguyên nhân chính gây thiếu vitamin:

1. Chế độ ăn uống không cân bằng

• Thiếu thực phẩm giàu vitamin: Nếu chế độ ăn uống hàng ngày thiếu các loại thực phẩm cung cấp vitamin cần thiết, cơ thể sẽ không nhận đủ lượng vitamin. Ví dụ:
  • Thiếu rau xanh, hoa quả dẫn đến thiếu vitamin C và vitamin A.
  • Thiếu thực phẩm giàu protein như thịt, cá, trứng có thể dẫn đến thiếu vitamin B12 và B6.
• Ăn kiêng quá mức hoặc chế độ ăn kiêng thiếu cân bằng: Những người ăn kiêng, nhất là các chế độ ăn kiêng giảm cân khắt khe, có thể không cung cấp đủ các chất dinh dưỡng, bao gồm các vitamin thiết yếu.

2. Vấn đề tiêu hóa và hấp thụ

• Rối loạn tiêu hóa: Các bệnh lý như viêm ruột, bệnh Celiac, hoặc hội chứng ruột kích thích (IBS) có thể làm giảm khả năng hấp thụ vitamin qua đường ruột.
• Thiếu enzyme tiêu hóa: Một số người có thể thiếu enzyme cần thiết để tiêu hóa và hấp thụ vitamin, chẳng hạn như lactase để hấp thụ vitamin D và canxi từ sữa.
• Hấp thụ kém do phẫu thuật: Những người đã trải qua các phẫu thuật liên quan đến dạ dày hoặc ruột, như cắt bỏ dạ dày, có thể không hấp thụ đủ vitamin do diện tích hấp thụ bị giảm.

3. Thiếu tiếp xúc với ánh nắng mặt trời

• Thiếu vitamin D: Vitamin D được tổng hợp khi da tiếp xúc với ánh nắng mặt trời. Những người ít ra ngoài trời, sống ở vùng có khí hậu lạnh, hoặc che kín cơ thể khi ra ngoài thường dễ bị thiếu hụt vitamin D.
• Sử dụng kem chống nắng quá mức: Kem chống nắng ngăn chặn tia UV cần thiết để tổng hợp vitamin D, dẫn đến thiếu vitamin D ở những người thường xuyên dùng kem chống nắng.

4. Lối sống không lành mạnh

• Uống rượu: Tiêu thụ quá nhiều rượu có thể cản trở sự hấp thụ của nhiều loại vitamin, đặc biệt là vitamin B1, B6, B12 và folate.
• Hút thuốc lá: Hút thuốc lá có thể giảm hấp thụ vitamin C và E, làm giảm khả năng chống oxy hóa của cơ thể.
• Sử dụng thuốc lâu dài: Một số loại thuốc như thuốc lợi tiểu, thuốc chống động kinh, và thuốc kháng sinh có thể làm cản trở việc hấp thụ hoặc tăng bài tiết các vitamin, dẫn đến thiếu hụt.

5. Nhu cầu tăng cao do tình trạng sức khỏe hoặc sinh lý

• Mang thai và cho con bú: Phụ nữ mang thai và cho con bú cần lượng vitamin cao hơn để nuôi dưỡng thai nhi và sản xuất sữa. Nếu không bổ sung đầy đủ, cơ thể sẽ dễ bị thiếu vitamin như vitamin D, folate, sắt và canxi.
• Người lớn tuổi: Ở người cao tuổi, khả năng hấp thụ và sử dụng vitamin giảm đi do hệ tiêu hóa yếu và quá trình lão hóa tự nhiên, dễ dẫn đến thiếu vitamin D, B12 và canxi.
• Vận động viên và người hoạt động thể chất nhiều: Nhu cầu vitamin ở những người này tăng cao để đáp ứng cho sự tiêu hao năng lượng lớn hơn, đặc biệt là vitamin B, C, và D.

6. Các bệnh lý liên quan đến dinh dưỡng

• Thiếu máu: Thiếu vitamin B12 và folate có thể gây thiếu máu ác tính.
• Suy dinh dưỡng: Tình trạng này thường gặp ở những người không đủ điều kiện dinh dưỡng hoặc gặp khó khăn trong việc ăn uống (ví dụ như người mắc các bệnh tâm lý như chán ăn tâm thần hoặc cuồng ăn).
• Bệnh mãn tính: Những người mắc bệnh gan, thận hoặc tim mạch có thể gặp khó khăn trong việc hấp thụ hoặc dự trữ các vitamin cần thiết như vitamin A, vitamin D, vitamin B12.

7. Nguyên nhân khác

• Chế độ ăn thuần chay hoặc ăn chay: Những người ăn thuần chay hoặc ăn chay thường có nguy cơ thiếu vitamin B12 (chỉ có trong thực phẩm động vật), sắt, vitamin D, và kẽm nếu không bổ sung từ các nguồn thực phẩm khác.
• Yếu tố di truyền: Một số người có thể gặp các vấn đề di truyền làm ảnh hưởng đến việc hấp thụ và chuyển hóa các vitamin, ví dụ như bệnh thiếu máu ác tính do không hấp thụ được vitamin B12.

8. Tình trạng môi trường và điều kiện sống

• Khu vực sống có nguồn thực phẩm nghèo nàn: Những người sống ở các vùng kém phát triển hoặc nơi có điều kiện kinh tế khó khăn dễ bị thiếu vitamin do nguồn thực phẩm không đủ phong phú và đa dạng.
• Ô nhiễm môi trường: Sống trong môi trường ô nhiễm nặng có thể làm cơ thể mất nhiều chất dinh dưỡng và ảnh hưởng đến khả năng hấp thụ vitamin.

Thiếu vitamin có thể do nhiều yếu tố kết hợp, từ chế độ ăn uống không đủ dinh dưỡng, lối sống không lành mạnh, cho đến các vấn đề về hấp thụ hoặc bệnh lý. Việc hiểu rõ nguyên nhân thiếu vitamin sẽ giúp chúng ta có các biện pháp phòng ngừa và bổ sung phù hợp để duy trì sức khỏe tốt.

Nguyên nhân thừa vitamin

Thừa vitamin, hay còn gọi là ngộ độc vitamin, xảy ra khi cơ thể hấp thụ một lượng vitamin quá mức cần thiết. Thông thường, nguyên nhân chính dẫn đến thừa vitamin là do sử dụng quá nhiều thực phẩm bổ sung hoặc thuốc có chứa vitamin. Dưới đây là các nguyên nhân cụ thể dẫn đến thừa vitamin:

1. Sử dụng quá liều thực phẩm bổ sung vitamin

• Bổ sung vitamin quá mức: Việc sử dụng thực phẩm bổ sung vitamin một cách không kiểm soát, không theo hướng dẫn của bác sĩ hoặc quá mức khuyến cáo có thể dẫn đến tình trạng thừa vitamin. Điều này đặc biệt thường gặp ở những người nghĩ rằng bổ sung càng nhiều vitamin thì càng tốt cho sức khỏe.
  • Ví dụ, bổ sung vitamin A quá mức có thể gây ngộ độc gan và rối loạn thị giác.
  • Quá liều vitamin D có thể dẫn đến tăng canxi máu, gây sỏi thận và ảnh hưởng đến xương khớp.
• Sử dụng nhiều loại thực phẩm bổ sung cùng lúc: Nếu sử dụng nhiều loại thực phẩm bổ sung khác nhau mà không chú ý đến lượng vitamin trong mỗi loại, người dùng có thể vô tình tiêu thụ quá liều các vitamin, đặc biệt là các loại vitamin tan trong dầu như A, D, E, và K.

2. Bổ sung không cân đối giữa các nhóm vitamin

• Bổ sung một loại vitamin mà không cân nhắc các vitamin khác: Ví dụ, quá nhiều vitamin C có thể ảnh hưởng đến sự cân bằng của các chất dinh dưỡng khác và gây ra các vấn đề về tiêu hóa hoặc thận (sỏi thận).
• Thiếu cân nhắc giữa thực phẩm và thực phẩm bổ sung: Nếu vừa bổ sung vitamin qua thực phẩm chức năng vừa ăn các thực phẩm giàu vitamin đó mà không điều chỉnh liều lượng, người dùng có nguy cơ bị thừa vitamin.

3. Vitamin tan trong dầu tích lũy trong cơ thể

• Vitamin tan trong dầu (A, D, E, K) có khả năng tích lũy trong cơ thể, đặc biệt là ở gan và mô mỡ, vì chúng không được bài tiết dễ dàng qua nước tiểu như các vitamin tan trong nước (như vitamin B và C).
• Vitamin A: Dùng quá liều vitamin A có thể gây ngộ độc cấp tính hoặc mãn tính, gây ra triệu chứng như buồn nôn, đau đầu, rụng tóc, và các vấn đề về gan.
• Vitamin D: Quá liều vitamin D có thể gây tăng nồng độ canxi trong máu (tăng canxi máu), dẫn đến nguy cơ sỏi thận, xơ vữa động mạch, và các vấn đề về tim mạch.
• Vitamin E: Tiêu thụ quá mức vitamin E có thể gây cản trở đông máu và dẫn đến tình trạng chảy máu quá mức.
• Vitamin K: Mặc dù ít gặp hơn, nhưng thừa vitamin K có thể gây ra các vấn đề về đông máu và làm giảm hiệu quả của các thuốc chống đông máu.

4. Sử dụng thuốc hoặc thực phẩm chức năng không đúng liều lượng

• Sử dụng thuốc bổ sung vitamin mà không có chỉ định của bác sĩ: Nhiều người tự ý sử dụng thuốc chứa vitamin mà không hiểu rõ nhu cầu của cơ thể, dẫn đến việc thừa vitamin.
• Thuốc chứa hàm lượng vitamin cao: Một số loại thuốc hoặc thực phẩm chức năng chứa hàm lượng vitamin rất cao, chỉ được khuyến cáo sử dụng trong các trường hợp đặc biệt, nhưng nếu sử dụng lâu dài hoặc không kiểm soát có thể dẫn đến ngộ độc vitamin.

5. Chế độ ăn uống không cân bằng

• Tiêu thụ quá nhiều thực phẩm giàu vitamin: Mặc dù hiếm khi gây thừa vitamin, nhưng nếu một người ăn quá nhiều thực phẩm giàu vitamin A (gan động vật, dầu cá) hoặc thực phẩm bổ sung có chứa vitamin D có thể dẫn đến tích lũy vitamin trong cơ thể.
• Chế độ ăn uống không cân bằng hoặc lệch lạc: Ăn quá nhiều một loại thực phẩm giàu vitamin mà không cân đối với các nhóm thực phẩm khác có thể dẫn đến thừa một loại vitamin cụ thể, ví dụ như quá nhiều beta-carotene có thể gây vàng da.

6. Các yếu tố di truyền và bệnh lý

• Rối loạn chuyển hóa: Một số người có thể mắc các bệnh di truyền ảnh hưởng đến việc chuyển hóa vitamin, làm tăng khả năng tích lũy vitamin trong cơ thể, ngay cả khi họ chỉ tiêu thụ lượng vitamin vừa phải. Ví dụ, bệnh hemochromatosis có thể khiến cơ thể hấp thụ quá nhiều sắt và vitamin C.
• Bệnh lý liên quan đến gan và thận: Những người mắc bệnh về gan hoặc thận có thể bị tích lũy vitamin (đặc biệt là vitamin tan trong dầu) vì cơ thể không thể đào thải chúng hiệu quả.

7. Sử dụng không đúng cách các liệu pháp vitamin

• Tiêm vitamin không theo chỉ định y tế: Trong một số trường hợp, việc tiêm truyền vitamin (như vitamin B12, vitamin D) mà không có chỉ định của bác sĩ có thể dẫn đến tình trạng thừa vitamin, đặc biệt là khi tiêm liều cao hoặc không cần thiết.

8. Nguyên nhân khác

• Thiếu kiến thức về liều lượng: Một số người có quan niệm sai lầm rằng việc bổ sung vitamin nhiều hơn mức khuyến cáo là an toàn và tốt cho sức khỏe. Tuy nhiên, thừa vitamin có thể gây hại như thiếu hụt.
• Sử dụng thực phẩm chức năng từ nhiều nguồn: Những người dùng thực phẩm chức năng từ nhiều nhà sản xuất khác nhau có thể vô tình tiêu thụ nhiều loại vitamin giống nhau mà không nhận ra, dẫn đến quá liều.

Thừa vitamin thường xảy ra do bổ sung quá mức qua thực phẩm chức năng, thuốc hoặc chế độ ăn uống không cân đối. Việc thừa các vitamin tan trong dầu như A, D, E và K có nguy cơ gây hại cao vì chúng tích lũy trong cơ thể thay vì được đào thải. Để tránh tình trạng thừa vitamin, cần tuân thủ liều lượng khuyến cáo, bổ sung theo chỉ định của bác sĩ và duy trì chế độ ăn uống cân đối.

10 vai trò quan trọng của Vitamin

Vitamin đóng vai trò vô cùng quan trọng trong việc duy trì các chức năng sinh lý, bảo vệ sức khỏe và sự phát triển toàn diện của cơ thể. Dưới đây là 10 vai trò chính của các nhóm vitamin:

1. Hỗ trợ quá trình trao đổi chất

• Vitamin nhóm B (bao gồm B1, B2, B3, B5, B6, B7, B9, B12) đóng vai trò quan trọng trong việc chuyển hóa dinh dưỡng thành năng lượng:
  • Vitamin B1 (Thiamine): Tham gia vào quá trình chuyển hóa carbohydrate, cần thiết cho việc tạo năng lượng cho tế bào.
  • Vitamin B2 (Riboflavin): Hỗ trợ sản xuất năng lượng thông qua quá trình oxy hóa chất béo và protein.
  • Vitamin B3 (Niacin): Giúp phân giải các phân tử thức ăn thành năng lượng, duy trì sức khỏe tế bào.
  • Vitamin B5 (Pantothenic acid): Góp phần vào quá trình tổng hợp coenzyme A, cần thiết cho chuyển hóa năng lượng.
  • Vitamin B6: Tham gia vào quá trình chuyển hóa protein và axit amin.
  • Vitamin B7 (Biotin): Tham gia vào quá trình chuyển hóa chất béo và carbohydrate.
  • Vitamin B9 (Folate): Cần thiết cho quá trình sản xuất tế bào mới.
  • Vitamin B12: Đóng vai trò trong quá trình tổng hợp DNA và chuyển hóa mỡ và protein.
• Thiếu hụt: Nếu thiếu vitamin B, cơ thể sẽ không thể chuyển hóa thức ăn thành năng lượng hiệu quả, dẫn đến tình trạng mệt mỏi, uể oải, thậm chí là suy dinh dưỡng tế bào và tổn thương hệ thần kinh.

2. Tăng cường hệ miễn dịch

• Vitamin C, A, D, E là những yếu tố quan trọng giúp tăng cường sức đề kháng của cơ thể:
  • Vitamin C (Ascorbic acid): Kích thích sản xuất bạch cầu, đặc biệt là tế bào thực bào, giúp chống lại nhiễm khuẩn và nhiễm virus. Vitamin C cũng tăng cường chức năng hàng rào bảo vệ da.
  • Vitamin A: Đóng vai trò trong việc duy trì màng nhầy và da, là lớp bảo vệ đầu tiên chống lại các tác nhân gây bệnh.
  • Vitamin D: Kích thích hệ thống miễn dịch bằng cách điều chỉnh các tế bào bạch cầu (T-cells và B-cells).
  • Vitamin E: Bảo vệ màng tế bào khỏi tổn thương do các gốc tự do, giúp hệ miễn dịch hoạt động hiệu quả.
• Thiếu hụt: Khi thiếu vitamin, hệ miễn dịch sẽ suy giảm, làm tăng nguy cơ mắc các bệnh nhiễm khuẩn, cảm cúm và bệnh lý mãn tính.

3. Chống oxy hóa và bảo vệ tế bào

• Vitamin C, E và A là những chất chống oxy hóa mạnh mẽ, giúp bảo vệ tế bào khỏi gốc tự do:
  • Gốc tự do là các phân tử không ổn định được sản xuất khi cơ thể tiếp xúc với các tác nhân gây hại như khói thuốc lá, ô nhiễm, tia cực tím, hoặc qua quá trình trao đổi chất bình thường.
  • Các gốc tự do có thể gây tổn thương tế bào, dẫn đến lão hóa sớm và nguy cơ mắc bệnh như ung thư, tim mạch.
• Vitamin E: Bảo vệ màng tế bào khỏi tổn thương bởi các gốc tự do bằng cách làm gián đoạn quá trình oxy hóa.
• Vitamin C: Giúp tái tạo lại vitamin E sau khi nó bị oxy hóa, đảm bảo chức năng chống oxy hóa hiệu quả.
• Thiếu hụt: Nếu thiếu các chất chống oxy hóa như vitamin E và C, tế bào dễ bị tổn thương, dẫn đến nguy cơ lão hóa sớm, tổn thương da và các bệnh mãn tính.

4. Duy trì sức khỏe da, tóc và móng

• Vitamin A, C, E, và Biotin (Vitamin B7) là các yếu tố cần thiết để duy trì vẻ đẹp và sức khỏe của làn da, tóc và móng:
  • Vitamin A: Giúp tái tạo tế bào da, duy trì độ ẩm và ngăn ngừa mụn trứng cá.
  • Vitamin C: Kích thích sản xuất collagen, giữ cho da săn chắc và đàn hồi.
  • Vitamin E: Giữ ẩm và bảo vệ da khỏi tia UV và các gốc tự do.
  • Biotin (Vitamin B7): Hỗ trợ sự phát triển của tóc và móng, giúp chúng khỏe mạnh, giảm tình trạng tóc rụng và móng dễ gãy.
• Thiếu hụt: Thiếu các vitamin này có thể dẫn đến tình trạng da khô, tóc gãy rụng, móng yếu và dễ bị tổn thương.

5. Sức khỏe xương và răng

• Vitamin D và K đóng vai trò chính trong việc duy trì xương và răng chắc khỏe:
  • Vitamin D: Giúp cơ thể hấp thụ canxi và photpho, hai khoáng chất quan trọng cho sự phát triển và duy trì xương.
  • Vitamin K: Hỗ trợ điều hòa quá trình đông máu và tăng cường sức khỏe xương bằng cách tham gia vào sự tổng hợp của osteocalcin, một protein cần thiết để xương chắc khỏe.
• Thiếu hụt: Thiếu vitamin D dẫn đến tình trạng loãng xương, còi xương, và thiếu canxi trong cơ thể.

6. Sức khỏe tim mạch

• Vitamin nhóm B (B6, B12, Folate) đóng vai trò quan trọng trong việc giảm mức homocysteine trong máu – một yếu tố làm tăng nguy cơ mắc bệnh tim mạch:
  • Folate (B9) giúp chuyển đổi homocysteine thành methionine, một axit amin cần thiết cho quá trình tổng hợp protein.
  • Vitamin E: Giúp giảm nguy cơ xơ vữa động mạch bằng cách ngăn ngừa sự oxy hóa của cholesterol xấu (LDL).
• Thiếu hụt: Thiếu vitamin B có thể dẫn đến tăng nồng độ homocysteine, làm tăng nguy cơ bệnh tim mạch, đột quỵ và các vấn đề về động mạch.

7. Hỗ trợ chức năng thần kinh

• Vitamin nhóm B (B1, B6, B12) là những vitamin quan trọng cho sự phát triển và duy trì chức năng thần kinh khỏe mạnh:
  • Vitamin B1 (Thiamine): Cần thiết cho quá trình truyền dẫn tín hiệu thần kinh.
  • Vitamin B6: Tham gia vào việc sản xuất các chất dẫn truyền thần kinh như serotonin và dopamine.
  • Vitamin B12: Giúp duy trì bao myelin, lớp vỏ bảo vệ các dây thần kinh, giúp tín hiệu thần kinh được truyền đi nhanh chóng và chính xác.
• Thiếu hụt: Thiếu các vitamin này có thể dẫn đến các vấn đề thần kinh như rối loạn thần kinh ngoại biên, trí nhớ suy giảm, và nguy cơ bệnh Alzheimer.

8. Thúc đẩy sự phát triển và phân chia tế bào

• Vitamin A và Folate (B9) rất quan trọng cho quá trình phân chia và phát triển tế bào:
  • Vitamin A: Tham gia vào quá trình biệt hóa tế bào và duy trì chức năng miễn dịch.
  • Folate: Đặc biệt quan trọng cho sự phát triển phôi thai trong giai đoạn mang thai, giúp phòng ngừa dị tật bẩm sinh.
• Thiếu hụt: Thiếu vitamin A dẫn đến tình trạng khô mắt, quáng gà và các vấn đề về miễn dịch. Thiếu folate ở phụ nữ mang thai có thể gây ra dị tật ống thần kinh ở trẻ sơ sinh.

9. Cân bằng nội tiết tố

• Vitamin D, E, và B6 có vai trò quan trọng trong việc duy trì cân bằng hormone:
  • Vitamin D: Hỗ trợ sản xuất hormone testosterone và estrogen.
  • Vitamin E: Bảo vệ hormone khỏi sự oxy hóa và giúp duy trì cân bằng hormone sinh sản.
  • Vitamin B6: Tham gia vào việc sản xuất hormone serotonin, giúp điều chỉnh tâm trạng và giảm các triệu chứng lo âu, căng thẳng.
• Thiếu hụt: Thiếu các vitamin này có thể gây rối loạn hormone, làm xuất hiện các triệu chứng như rối loạn kinh nguyệt, tâm trạng không ổn định, và vấn đề sinh sản.

10. Ngăn ngừa các bệnh lý nghiêm trọng

• Vitamin C, E và D có vai trò trong việc phòng ngừa bệnh mãn tính:
  • Vitamin D: Giảm nguy cơ mắc các bệnh tự miễn như tiểu đường loại 1, viêm khớp dạng thấp và bệnh đa xơ cứng.
  • Vitamin C và E: Giúp ngăn ngừa các bệnh tim mạch và ung thư bằng cách bảo vệ tế bào khỏi tổn thương.
• Thiếu hụt: Nếu không cung cấp đủ vitamin C và E, cơ thể có nguy cơ cao mắc các bệnh tim mạch, ung thư, và viêm nhiễm mãn tính.